Niet Weten (Aporia)
Waarom was Socrates de meeste wijze mens ter wereld? Weten dat je niets weet als begin van de wijsheid. Over het belang van eerlijkheid en niet-weten (aporia).
Photo by Boris Smokrovic on Unsplash
‘Niet Weten’ is geen onwetendheid. Antieke filosofie ziet onwetendheid als de bron van alle kwaad en bestrijdt het via meditatie. ‘Niet Weten’ is een speciale staat die de Oude Grieken aporia (1) noemden. Mediteren en niet-weten gaan heel goed samen.
De wonderlijke staat van ‘niet-weten’ kan je spontaan overvallen als je het mysterie van het leven beschouwt. Je kan het ook induceren via oprecht zelfonderzoek. Domme mensen zijn absoluut zeker van hun standpunt en kunnen daar geen iota van afwijken. Verstandige mensen zijn niet zo zeker van zichzelf en verwelkomen nieuwe inzichten. Mediteren begint met het terug soepel maken van een verstarde geest.
In bijlage vind je enkele regels (2) die ik gebruik om te vermijden dat ik belazerd wordt, dat ik teveel zwart-wit ga denken of dat mijn ideeën vastroesten. De essentie ervan is gewoon eerlijkheid. Dat betekent afstappen van de sociale persona en de politieke spelletjes die je in de buitenwereld speelt. En dat is normaal want in de buitenwereld blijf je best diplomatisch en beleefd. Je hoeft je mening niet per se van de daken te schreeuwen, zo vermijd je onnodige conflicten. In de vorige musing zei ik: “Laat ieder in zijn waan.” Kwestie van ieders vrije wil te respecteren, weet je nog? De uitzondering is als iemand om je mening vraagt en open is voor een vriendelijk gesprek. Anders niet, het zou ontaarden in een gevecht tussen ego’s. De intentie is dan geen gezichtsverlies lijden of het gevecht winnen, en dan sneuvelt de waarheid. In meditatie echter streef je oprecht naar schoonheid, goedheid en waarheid en dat vereist eerlijkheid. Maak jezelf en de anderen dus niets wijs. Doe je dit oprecht dan kom je gemakkelijk tot niet-weten of aporia, de trap naar hoger inzicht die Socrates ons bood.
“Ik weet één ding en dat is dat ik niets weet”
Portrait de Socrate. Marbre, œuvre romaine du Ier siècle. Collection du Louvre. Credit Eric Gaba (User:Sting) July 2005. This file is licensed under the Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5 Generic license. Attribution: Sting
“ὁ ... ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ
The unexamined life is not worth living
Het niet onderzochte leven is niet waard om te leven”
Socrates (470-399 VC) zou de uitspraak hierboven gedaan hebben tijdens zijn proces. Zijn levensdoel was het onderzoeken van het fameuze motto dat hij in Delphi geleerd had, Gnothi Seauton (γνῶθι σεαυτόν): “Ken Uzelve!". De superkern van meditatie.
Rond 440 VC zou de Pythia (4), de hogepriesteres van de tempel van Apollo in Delphi, aan Socrates’ vriend Chaerephon gezegd hebben dat geen enkel levend mens wijzer was dan hem. Socrates legde dit zo uit: “Ik weet dat ik niets weet”
Terug naar zijn proces waar hij de keuze kreeg tussen ballingschap en de dood (via de gifbeker). Leven in ballingschap was voor hem erger dan de dood. Het zou zijn raison d’être verhinderen, het streven naar waarheid en zelfkennis via zijn methode van onderzoek (elengkhos) die uitmondde in een staat van verwondering en niet-weten (aporia). Socrates was niet religieus maar ‘spiritueel’ in de ware zin van dit woord: een vrije ziel. En die vrijheid zou hij met zijn leven betalen. Hij vertrouwde op zijn ervaring en innerlijke demonische stem, waarbij demonisch gebaseerd is op het Griekse daemon concept dat niet in duivelse of negatieve zin, maar in positieve zin begrepen moet worden: de ziel of het hoger bewustzijn, de hogere wijsheid of intelligentie die de mens verbindt met zijn hoger potentieel.
Socrates heeft geen enkel geschrift nagelaten, de transmissie van de grote leraars was altijd oraal. Het weinige dat we over hem weten zou er wel op kunnen wijzen dat hij verlicht of ontwaakt was. Socrates was meer dan een klassieke filosoof. Dat is een lang verhaal en wordt het onderwerp van een aparte musing.
1. Aporia en Ataraxia
Aporia is het Oudgriekse woord voor ‘niet-weten’. Het Engelse puzzlement is een goede vertaling. Je weet het helemaal niet meer en dat gevoel gaat gepaard met verwondering en openheid. Het is een poort naar de door de Stoïcijnen en Epicuristen gegeerde staat van ataraxia of gelijkmoedigheid, een heldere staat van rust die vrij is van zorgen.
2. Simple Rules for Debunking the Sophists and the Spin Doctors
De sofisten*, een antieke versie van de moderne spin doctors, waren de aartsvijanden van Socrates. Een sofisme is een drogreden of een denkfout. Socrates had de nobele en zuivere intentie om naar vrijheid, schoonheid en deugd of het goede te streven, de absolute waarheid bestond voor hem. Sofisten daarentegen geloven dat de waarheid louter relatief en subjectief is. Daarom leggen zij de nadruk niet op de waarheid maar op het ‘winnen’ van het debat. De agenda van de moderne sofisten en spin doctors wordt bepaald door degenen die hen betaalt. Zij streven naar het succesvol ‘verkopen’ van een verhaal, ongeacht het welke, en schuwen daarbij geen manipulatie of leugens. Legers advocaten en zware pr machines maken zich vandaag schuldig aan het promoten van uiterst toxische producten. De anonieme ambtenaren die de bevolking moeten beschermen zijn vedergewichten en zwichten voor de lobby’s. Je bent dus grotendeels op jezelf aangewezen als het gaat over waarheid en gezondheid. Ik ben twaalf jaar lang naar school geweest bij de Jezuïeten, dat waren gangsters eerste klas, en die onderwezen ons retorica: welsprekendheid en de kunst van het overtuigen. Vele sofismen passeerden hierbij de revue, de knepen van het vak die je in een latere carrière goed kan gebruiken.
Als je op een degelijk niveau wil mediteren moet je kritisch zijn. Hoe breng ik bedrog, inclusief zelfbedrog, aan het licht? Hoe vermijd ik dat anderen door mij misleid worden? Ik hanteer hiervoor simpele regeltjes:
Durven zeggen: “Ik weet het niet!”
Weet wat je niet weet en pretendeer niet te weten wat je niet weet.
In eigen naam en uit eigen ervaring spreken
Dat is beter dan 2de hands kennis of het herhalen van andermans standpunt. Spreek altijd in eigen naam zoals: “Ik denk of ik voel …” Kom uit voor je eigen mening, voorkeur of geloofsovertuiging en steek je niet weg achter anderen. Wanneer iemand spreekt in naam van het collectief (“We weten toch allemaal dat…”) of een onpersoonlijke vorm gebruikt (“Men zegt … Dat gaat zo…”) dan vermoed ik dat er iets niet klopt en dat die persoon iets wil verbergen.
Specifieke bronnen vermelden en veralgemeningen mijden als de pest
“Dé wetenschap heeft aangetoond … (wat ik denk). Er is geen enkel bewijs van … (de stelling die ik verwerp). … Alle experten zijn het ermee eens dat … (ik gelijk heb) … Aan alle ontkenners moet het zwijgen opgelegd worden, want … The Science is Settled!” Herken je die dooddoeners? Het zijn stuk voor stuk veralgemeningen, uitspraken die zwart-wit, vals en leugenachtig zijn. Dé wetenschap als unaniem blok bestaat niet. De wetenschap toont niets aan maar formuleert een veelheid aan verklarende en concurrerende hypothesen die in de toekomst vervangen zullen worden door betere. Geen enkel bewijs, hoezo? Heb je de moeite gedaan om dit te onderzoeken? Experten die het allemaal eens zijn? Dat heb ik nog nooit gezien. En zelfs als 99% van die experten het eens zouden zijn, dan is het nog geen waarheid. Vroeger bestond er 100% consensus dat de aarde plat was. Meerderheid is een term uit de politiek, niet uit de wetenschap, de natuurwetten zijn niet democratisch. Als er één ding vaststaat: Science is NEVER settled. En het is altijd goed om je specifieke bronnen of studies te vermelden: “Ik heb in die studie of dat artikel gelezen dat …”
Juiste woorden gebruiken
Zeg liever dat iets ‘meer of minder plausibel’ lijkt, dan dat het absoluut ‘waar of onwaar’ is. Dat is correct en genuanceerd taalgebruik.
(*) De term sofist werd in dit stukje in sterk negatieve zin gebruikt. Het woord sofist kan je evenwel nuanceren. Sommige sofisten onderwezen net als Socrates ‘arete’ (excellentie of deugd) terwijl de retorici dat niet deden. Plato maakt daarom een onderscheid tussen sofisten en retorici. Wanneer je waarheid en jouw spreken loskoppelt, wanneer je listige en oneerlijke middelen gebruikt om een argument te winnen, dan ontaardt dialectiek in eristiek.
De oude vete tussen de sofisten en Socrates is een perfecte illustratie van de kloof tussen moderne intellectuelen en authentieke filosofen. Het grote verschil is de invulling van de term ‘deugd’. Sofisten hanteren wereldse criteria (reputatie, veiligheid en stabiliteit) terwijl Socrates deugd ver voorbij de wereld van de verschijningen plaatst. Iemand die ware kennis had van het goede, zou volgens hem niet in staat zijn om het kwade te doen. Socrates verwijst naar de eenheid waarvan alle spirituele tradities spreken en streeft naar vereenvoudiging, terwijl sofisten verzanden in de veelheid aan distincties en concepten die zij hanteren.
3. Bepaalde wetenschappers staan niet stil
Donald Hoffman Ph.D, cognitieve wetenschapper, weet wat hij niet weet en formuleert een hypothese die in de lijn ligt van wat de oosterse tradities al duizenden jaren zeggen. Enkele leuke videos: A Universe of Consciousness (10 min), Everything Lies In Our Consciousness! (5 min), Do we see reality as it is? (TED talk 21 min).
De avant-garde of de crème de la crème van de wetenschap die de mensheid indertijd heeft bevrijd van verstikkend religieus bijgeloof, zal de mensen helpen terugkeren naar het ‘ware geloof’ of een beter begrip van de ‘Anciens’. Het duurt wel een tijdje alvorens de nieuwste wetenschappelijke inzichten in het grote publiek doorsijpelen, meestal een eeuw. En het duurt nog langer, duizenden jaren, vooraleer de inzichten uit de antieke wijsheid-tradities doordringen tot een groot aantal wetenschappers.
4. De Pythia
Noteer dat de hogepriesteres van Delphi haar naam ontleent aan Python, de mythologische slang of draak van de Grieken. Dezelfde slang/draak die we in een eerdere musing tegengekomen zijn als de personificatie van de oerenergie van het leven en die in haast alle grote mythes een dubbelzinnige rol krijgt toebedeeld. Python was de zoon van Gaia, de aardegodin. Hij werd door de hemelse zonnegod/held Apollo overwonnen.
Apollo was de belangrijkste god van de Grieken en de oudste afbeeldingen van Christus verraden een verwantschap met zijn iconografie. Apollo wordt ook wel als de vertegenwoordiger van rationele schoonheid en orde beschouwd, tegenover Dionysos, die de emotionele roes symboliseert. Zijn oorsprong ligt in Centraal-Anatolië. Hij schijnt oorspronkelijk een god van de kudden geweest te zijn, die niet enkel de patroon was van de herders, maar ook van hun vijand, de wolf. Apollo was de Zoon van god de Vader Zeus (gelinkt aan Deus Pater en de planeet Jupiter) en Leto ("de verborgene”), en was de tweelingbroer van Artemis (of Diana, de maangodin).
De hemelvader, de aardemoeder, de zon/zoon die redder/held is, de maanzuster en de machtige aardse slang/draak tegenstander zijn de thema's die je in alle heidense mythes terugvindt, niet alleen in India, Sumerië en Egypte, maar ook in Europa, beide Amerika’s, Afrika en bij de Aboriginals. Het centrale Boek of Schrift van de joden, de christenen en de moslims recupereert dit universele verhaal. Wat geen afbreuk doet aan de ongekende waarde van die verhalen, integendeel. Maar de Bijbel is in geen enkel opzicht uniek en ontleent haar hogere kennis aan een ‘heidense’ mythologie die even miskend, verkracht en misbegrepen is als de Bijbel zelf. Zie je de rode draad die doorheen elke mythe loopt, dan gaan er heel wat nieuwe deurtjes open.
De reden waarom Latijn-Grieks werd onderwezen is niet alleen om die arme schoolkinderen te kwellen, maar tevens om een belangrijke kennisbasis te leggen voor toekomstige kandidaat-ingewijden. Kennis van de Grieks-Romeinse mythologie is een groot pluspunt als je de minder bekende oorsprong en de diepere betekenis van onze christelijke en joodse traditie wil doorgronden.