Niet Geloven (Scepsis)
"Geloof niets of niemand en wees je eigen licht!" Heeft de Boeddha dat ooit gezegd? Over het belang van rede en gezond verstand, gezonde scepsis en direct ervaren.
Photo by Sid Balachandran on Unsplash
‘Niet weten’ was de eerste denktip (zie vorige musing). ‘Niet geloven’ is de tweede tip en kan je begrijpen als: “Wees geen papegaai die enkel maar herhaalt wat anderen zeggen.” Waarom hecht ik zoveel belang aan denktips, terwijl meditatie op het eerste zicht niet veel met denken te maken heeft? Dat zal na het lezen van dit stuk duidelijk worden.
Boeddha heeft nooit letterlijk gezegd dat je “niets of niemand moet geloven”, het is vermoedelijk een fake quote en een slechte vertaling van de Kalama Sutta (1). In die originele tekst zegt de Boeddha dat je op je eigen ervaring moet betrouwen. En ook dat rede en gezond verstand niet voldoende zijn want die kunnen ons ook misleiden.
“Common sense is the collection of prejudices acquired by age eighteen.”
Let wel, denken is niet verkeerd maar niet voldoende. Anti-denken wordt alleen via nep-spiritualiteit gepromoot. Tradities zijn pro-denken, je zal gemerkt hebben dat vele spirituele leraars een intelligentie en algemeen kennisniveau hebben dat boven het gemiddelde scoort. Zij wijzen enkel op de grenzen van het denkinstrument, je wordt immers niet verlicht door na te denken maar door te mediteren, een praktijk die je ver voorbij het denken brengt. Het denken overstijgen doe je niet door gedachten te willen stoppen, dat lukt je nooit. Het is zoals de instructie: ”Denk niet aan een roze olifant!” Hoe harder je probeert om niet te denken, hoe meer je denkt. De juiste instructie is: “Denk niet actief na maar geef je gedachten tegelijkertijd alle vrijheid.”
Ik hoop dat je over voldoende rede en gezond verstand beschikt. Want kritisch denken is de basis van meditatie. Dat is de reden waarom ik zoveel belang hecht aan denktips. Kritisch denken is geen meditatie in technische zin, maar het maakt die wel mogelijk. Als ik iemand persoonlijk mentor dan is kritisch denken en filosoferen vaak de eerste stap. Niet dat ik de pretentie heb meer te weten dan jou. Of veel minder, dat zou valse nederigheid zijn. Ook niet dat ik je op schoolse wijze moet leren denken, we zijn allen volwassenen. Dit gaat over het delen van ervaring en het onder de loep nemen van onze bewust en onbewust aangeleerde overtuigingen. Ik ben geïnteresseerd in jouw levensverhaal en visie op het leven. Ik kan dit niet mooier verwoorden dan aan de hand van de naam die een vriendin en sjamane voor haar eigen praktijk bedacht: Op Verhaal Komen. Ik begin graag met het mentale aspect omdat dit verhelderend en stabiliserend werkt. Het iets moeilijker werk met emoties, de schaduw of pain body is de tweede en volgende stap in mijn mentoring. Waarom? Omdat werken met gedachten neutraler en gemakkelijker is dan direct beginnen werken met emoties. Onverwerkte pijn en sterk geladen emoties nemen je gemakkelijk mee op sleeptouw. De meer formele, technische en somatische aspecten van meditatie zijn meestal pas de derde stap. Mediteren is in de eerste plaats leren denken. Sla je die stap over, dan heb je een wankele basis.
Als je begint te mediteren zijn de meeste obstakels terug te brengen tot foute ideeën. Als je al een tijd mediteert zijn de problemen vaak gelinkt aan emoties of de schaduw. Als je al lang mediteert wordt de weerstand veel subtieler, een sparring partner helpt.
Dat Boeddha veel belang hechtte aan het beschouwen van de vergankelijkheid van alle dingen of de dood, de belangrijkste boost of motivator om je praktijk ernstig te nemen, blijkt uit zijn laatste woorden:
“Behold now, bhikkhus, I exhort you: All compounded things are subject to vanish. Strive with earnestness!”
Photo by billow 926 on Unsplash
“Therefore, O Ânanda, be ye lamps unto yourselves. Rely on yourselves, and do not rely on external help. Hold fast to the truth as a lamp. Seek salvation alone in the truth. Look not for assistance to any one besides yourselves.”
Boeddha maakte die uitspraak kort voor zijn dood. Hij zegt hier ondubbelzinnig dat je op jezelf bent aangewezen. Dat is de ware geest van ‘niet geloven’.
De vorige denktip ‘niet weten’ was geen onwetendheid, maar eerlijk durven zeggen “Ik weet het niet.” De tweede denktip ‘niet geloven’ is hier nauw aan verbonden en zegt iets analoogs. ‘Niet geloven’ is geen ongeloof en kan je op verschillende manieren invullen:
Wees geen papegaai (4) die herhaalt wat hij hoort van anderen.
Experimenteer, test het zelf uit en ga voor DIRECTE ERVARING.
Twijfel niet, er is niets nuttig noch spiritueel aan eeuwige twijfel.
Rationeel onderzoek vertrekkende van a priori stellingen volstaat niet.
Empirisch onderzoek uitgaande van een tabula rasa volstaat niet.
Blijf verwonderd. (terug met dank aan Klara voor deze mooie reminder)
Geloof je dat de zon elke morgen terug opkomt? Dat weet je gewoon, geloof komt daar niet aan te pas. Je zal niet van streek geraken als iemand dat zou ontkennen, je gaat er eerder mee lachen. Geloven is eigenlijk toegeven dat je iets niet weet. Het is omdat je niet zeker weet dat God wel of niet bestaat, dat je voor geloof of ongeloof kiest. Of geen van beiden als godsdienst je niet interesseert. Geloof en ongeloof zijn alle twee geloofsvormen, de ene positief, de andere negatief. Feitelijk zijn het keerzijden van dezelfde medaille. Het zwaar op de korrel nemen van iemands diepe overtuiging zal de gemoederen verhitten en de fanatiekelingen op stang jagen. Waarom? Omdat diep (on)geloof een dekmantel is voor onwetendheid en een heel grote onzekerheid.
Geloven is vaak een veredeld woord voor twijfel. In meditatie wil je niet ‘geloven’ maar ‘weten’. Er is niet veel goeds aan twijfel. Boeddha zag het als iets negatiefs, één van de kettingen die mensen vastbindt aan een eindeloze lijdenscyclus en meditatie hindert. Natuurlijk stel je in meditatie alles in vraag, maar ik noem dat eerder ‘open onderzoek’ dan ‘twijfel’. In het boeddhisme omschrijft men twijfel als een verwarde mentale staat vanwaaruit je de werkelijkheid niet kan of niet wil zien. Twijfel is een ongezonde vorm van scepsis. Om niet over woorden te struikelen probeer ik ze goed te definiëren.
‘Niet geloven’ verwijst hier in essentie naar twee zaken: een gezonde dosis scepsis ten opzichte van wat anderen vertellen, gekoppeld aan een voorkeur voor je eigen directe ervaring, kennis die je zelf hebt kunnen verifiëren en die echt doorleefd is, het tegenovergestelde van papegaaienwerk.
Patanjali zegt ook iets van die aard in zijn yoga sutras (3):
Patanjali, Yoga Sutra 1-7 (3)
De Boeddha voegt er in de Kalama Sutta (1) nog één criterium aan toe: het advies van wijzen. Het hoeft voor mij niet, maar het zou wel eens verstandig kunnen zijn om te luisteren naar grote wijzen zoals Lao Tse, Socrates, Boeddha en Jezus. Het licht dat zij op de wereld hebben laten schijnen was zo helder dat wij de grootsten onder hen als nul- of ijkpunt van onze jaartelling genomen hebben. Duizenden jaren na hun dood blijven ze mensen inspireren, ongeacht of zij begrepen werden. Vind je dat niet straf? Ik ken vandaag niemand die ook maar in de verste verte kan tippen aan de spirituele helden uit de menselijke geschiedenis. Van al onze wannabe leiders en technocraten in functie kennen de meeste mensen nauwelijks de naam: “Ken je die? Hoe noemt die weer?” Recent nog een politieke, religieuze of andere officiële verklaring gehoord die je tot iets anders inspireert dan erger, spot of een geeuw? History will be the judge.
Niet geloven’ is dus zeker geen primaire anti-geloofshouding (5). Ik respecteer elk geloof en geef hierbij het advies: “Laat het daar aub niet bij!” Voeg de daad bij het woord en maak uw handen vuil. Waarom wordt er in alle tradities zoveel gehamerd op meditatie of gebed? Het is de missing link tussen geloof en geluk. Zonder gebruiksaanwijzing echter blijven alle mooie beloftes uit die tradities dode letter.
Meditatie is Life’s User Manual. It’s free. Use it!
1. Kalama Sutta: don’t go by thought!
Er worden enkele fake quotes aan Boeddha toegeschreven. Zijn onderricht was oraal, zijn woorden werden lang na zijn dood opgeschreven, niet altijd goed begrepen en mogelijks slecht vertaald uit het Pali. ‘Niets of niemand geloven’ zou je aan onderstaande passage uit de Kalama Sutta kunnen linken. Daarin vragen mensen die in de war zijn geraakt door de vele tegenstrijdige doctrines die ze horen, wie ze uiteindelijk kunnen geloven. Daarop antwoordt de Boeddha dat niet de letter van de wet, niet het denken, maar je eigen ervaring en het advies van wijzen primeert:
Question: … They expound & glorify their own doctrines, but as for the doctrines of others, they deprecate them, revile them, show contempt for them, & disparage them. They leave us absolutely uncertain & in doubt: Which of these venerable brahmans & contemplatives are speaking the truth, and which ones are lying?"
Answer: "Of course you are uncertain, Kalamas. Of course you are in doubt. When there are reasons for doubt, uncertainty is born. So in this case, Kalamas, don't go by reports, by legends, by traditions, by scripture, by logical conjecture, by inference, by analogies, by agreement through pondering views, by probability, or by the thought, 'This contemplative is our teacher.' When you know for yourselves that, 'These qualities are unskillful; these qualities are blameworthy; these qualities are criticized by the wise; these qualities, when adopted & carried out, lead to harm & to suffering' — then you should abandon them. … ’ When you know for yourselves that, “These qualities are skilful; these qualities are blameless; these qualities are praised by the wise; these qualities, when adopted & carried out, lead to welfare & to happiness” — then you should enter & remain in them.
2. Maha-Parinibbana Sutta: Last Days of the Buddha
3. Patanjali’s Yoga Sutra 1-7: pratyakshanumanagamah pramanani
Pratyaksha: direct, voor je ogen, evident, directe perceptie
Anumana: inferentie, consequentie, inductie
Agamah: getuigenis, benadering, informatie, revelatie, gezag, geschrift, traditie
Pramanani: geldige kennis, maat, norm, bewijs, juist begrip
Een vrije vertaling van sutra 1-7 is:
Juiste kennis komt van directe perceptie, een redenering of getuigenis.
Van deze drie kennismodi kan enkel directe perceptie elke twijfel wegnemen. Wetenschap gebruikt de eerste twee modi, observeren en redeneren. Zij wil vaste grond en neemt als enige waarheid de verschijnselen die zij heeft kunnen verifiëren, wat zowel een voor- als een nadeel is. Omdat zij alleen maar fysische ‘verschijnselen’ bestudeert, zet ze haarzelf buitenspel wat betreft het direct kennen van een werkelijkheid die metafysisch van aard zou kunnen zijn. Patanjali raadt ons aan om de stille achtergrond van alle fenomenen te verkennen. In die zin is de realisatie die uit meditatie voortvloeit de bekroning van elke wetenschap. Religies zijn voorbeelden van juiste kennis die komt via een getuigenis, waarvan de essentie beter te vatten is in de originele vorm of tekst. Volgelingen ‘weten’ niet, zij ‘geloven’ omdat zij vertrouwen hebben in de boodschapper.
Maar juiste kennis, of die nu wetenschappelijk of spiritueel van aard is, is nog lang niet de grote perfectie of bevrijding waar een grootmeester als Patanjali van spreekt. Hij klasseert ‘juiste kennis’ daarom als één van de vijf mentale activiteiten of veranderingen van de geest (vritti) en contrasteert die met het stopzetten van de veranderingen in de geest (nirodha). Die stopzetting betekent dat de waarnemer zich niet langer identificeert met de mentale activiteiten. Na die stopzetting valt er niets meer te kennen dat losstaat van het kennend subject. Later meer over yoga en non-dualisme.
4. The Parrot’s Tale
Grapjes over menselijke papegaai gedrag terzijde, laten we de papegaai alle eer aandoen. In India was deze kleurrijke en sprekende vogel geliefd en werd hij gezien als heilig en boven alle andere vogels verheven. Koninklijk huisdier, voertuig van Kamadeva (de god van het verlangen, de liefde en de passie) en muse voor de godinnen Matangi en Meenakshi. Meer hierover in dit artikel.
5. Geloof versus Ongeloof? Een vals dilemma en vals debat.
De vraag “Ben je gelovig of ongelovig?” vind ik niet zinvol en niet relevant. We geloven allemaal in ‘iets’, of dat nu een oude god, geld (de nieuwe god), geluk of ons geweten is. Het is een vals dilemma want jouw keuze beperkt zich niet tot die twee foute opties. Een slimme keuze is bijvoorbeeld ‘niet weten’ of open verwondering (aporia). Het tegen mekaar uitspelen van religie en wetenschap is bovendien een vals debat. Alle grote spirituele figuren waren uiterst rigoureus of wetenschappelijk ingesteld. En omgekeerd zijn de grootste en meest vooruitstrevende wetenschappers vaak spiritueel ingesteld. Wist je bijvoorbeeld dat Newton, één van de grondleggers van het achterhaalde mechanistisch wereldbeeld waar materialisten nog steeds mee dwepen, meer interesse had in alchemie en de Bijbel dan in fysica? En welke nieuwe religies hebben we in de plaats gekregen van de oude? Humanisme in de Renaissance (14-16de eeuw), Verlichting (17-19de eeuw) en het drievoudige Franse motto of hendiatris Liberté, Egalité, Fraternité. Op zich allemaal fantastische idealen, maar hebben die de verwachtingen ingelost? Heeft de ontkerkelijking en de ontzuiling de wereld bevrijd en al onze problemen opgelost? Waren de laatste twee wereldoorlogen religieus van aard? Maar zelfs die niet-religieuze hoge idealen lijken nu wel zoek. Alles draait rond geld, plat entertainment, scientism of pseudo-wetenschappelijk reductionisme en new age quackery of onzin. We hebben de oude religies slechts ingewisseld voor nieuwe (en niet altijd betere) varianten. Oude wijn in nieuwe zakken. Het ware debat is er één tussen oude en nieuwe religies. ‘Religie’ komt van het Latijnse religare dat ‘binden’ betekent. Ik definieer religie als alles wat de mensen verbindt, verdeelt en vastbindt. In die zin kan religie/geloof zowel positief als negatief zijn.
Het oude geloof heeft in het rijke Westen grotendeels afgedaan. Een goede zaak? Ja, in de mate dat de religieuze instituten er een potje van gemaakt hebben en niet langer geloofwaardig zijn. Neen, in de mate dat we het kind met het badwater weggooien. Ik ben geen traditionalist die hunkert naar een retour in de tijd. Ik ben wel van mening dat de morele principes, het sociaal engagement en de wijsheid van de revolutionaire figuren die aan de basis liggen van onze oude religies, tijdloos en actueler dan ooit zijn.
Ik vind het weinig respectvol, gratuit en zelfs kinderachtig om iemands geloof af te kraken. Gevaarlijke sektes even buiten beschouwing gelaten, als geloof een bewuste en oprechte keuze is, dan is dat mooi en inspirerend. In mijn ervaring hebben de gelovigen wat hun meditatieve praktijk betreft zelfs een stapje voor op hun ongelovige collega’s.